Aarde in de duinen

SERIE: De biologie van ons duingebied

Door: Judith v G.

Op het eerste gezicht lijken de duinen niet meer dan een grote berg zand. Maar waar komt al dat zand dan vandaan? En wat heeft Middenduin te maken met de Amsterdamse woningmarkt?

Oude duinen
De duinen zijn ontstaan in twee perioden: de ijstijd en de Middeleeuwen. De oude duinen zijn gevormd tijdens de ijstijd, ongeveer 10.000 jaar geleden. In die tijd was het waterpeil van de Noordzee veel lager en konden er grote hoeveelheden zand naar de huidige kust worden geblazen. Zie figuur 1: de oude duinen zijn oranje. De oude duinen lagen deels ook meer landinwaarts. Dat komt omdat het zeewater steeg en daalde tijdens en tussen de verschillende ijstijden, waardoor er steeds weer een nieuwe duinenrij werd toegevoegd. Zie figuur 2: de bruine strepen zijn duinenrijen.

Tussen de duinen
Tussen twee verschillende duinenrijen kon een laagvlakte ontstaan: een stuk strand dat afgesnoerd werd door de nieuwe duinenrij, ook wel strandvlakte genoemd. Omdat er op zo’n strandvlakte vaak water bleef staan, kon zich een moerasbos ontwikkelen. Dat ziet er dan ongeveer uit als het bosje bij het Wed. Door het water en het ophopende plantenmateriaal ontstonden er in die natte valleien zelfs veen. Die veenafzettingen zijn nog in de duinbodem aanwezig als plaatselijke plakken, ook wel veenlenzen genoemd. In de figuren zijn die weergegeven als de donkere banden in het profiel. Je kunt zo’n donkere veenband nu nog zien bij het Wed, net voor de tweede rij vuilnisbakken. Er loopt een horizontale donkere band in het zand (zie foto 3). Op die veenlenzen blijft soms water staan, waardoor de waterspiegel plaatselijk dus hoger is. Dit wordt ook wel de schijnwaterspiegel genoemd. Deze kleine variaties in de bodemopbouw zorgen voor een gevarieerde begroeiing van de duinen.

Haarlem is gebouwd op de oude duinen. Het was een droge rug tussen het natte land aan de oostkant en later ook aan de westkant. Daarom is het oorspronkelijke Haarlem ook zo langgerekt. Door de nieuwe, met zand opgehoogd wijken (Schalkwijk) is die lange vorm nu wat minder te zien.

Jonge duinen
In de middeleeuwen werd er weer veel zand landinwaarts geblazen en zo ontstonden de jonge duinen. Dit zijn de duinen zoals we ze nu kennen. De jonge duinen liggen westelijker, deels bovenop de oude duinen. Zie figuur 4: de lichtgele duinen zijn de jonge duinen.

Omdat het zand niet snel begroeide, bleef het stuiven. Op een bepaald moment was er zelfs de dreiging dat er een paar dorpen achter de duinen bedolven zouden worden onder het zand. Om dat stuiven tegen te gaan, werd er helm of dennenbomen gepland.

Zand afgraven voor woningen
Het zand van de duinen was in de 19e eeuw ook erg in trek om de slappe veenbodem rond Amsterdam op te hogen voor woningbouw. De grasvlakte in het Middenduin is zo’n zandafgraving. Het zand werd met schepen via de Zanderijvaart richting Amsterdam vervoerd. Maar ook het Wed en de Oosterplas zijn zandwinplassen uit die tijd.
Tegenwoordig mag er geen zand meer gewonnen worden in de duinen. De duinen zijn nu niet alleen een beschermd natuurgebied, maar ook een aardkundig monument. Daardoor is de bodemopbouw van de duinen ook beschermd. Alleen voor herstel van natuurlijke processen (die dus in de duinen thuishoren) mag er nog zand worden afgegraven. Het doel is dan weer om de duinen te laten stuiven of er weer een natte vallei van te maken. Vorig jaar hebben we daarom vele vrachtwagens met zand door de duinen zien rijden. De duinen zijn nu zo goed vastgelegd door begroeiing, dat het natuurlijke stuiven helemaal verdwenen is. Daardoor wordt de begroeiing juist weer te eenvormig. De natuurbeheerders proberen dat stuiven plaatselijk weer op gang te brengen met als doel meer variatie in planten.

Paadjes zonder slak
Recent zijn er ook wat paden aangepakt, bijvoorbeeld achter het uitzichtpunt de Konijnenberg. Die paden waren in de jaren 60 onder handen genomen om ze beter begaanbaar te maken voor het werkverkeer voor de toenmalige waterwinning. Hiervoor was gebruik gemaakt van ‘hoogovenslak’: een korrelvormig residu dat ontstaat bij de productie van ruw ijzer. Slak bevat zware metalen die je liever niet in je natuurgebied wilt hebben. Het verwijderen ervan helpt dan ook weer mee aan de natuurlijke ontwikkeling van de duinen.